شاه نشین در معماری

شاه نشین یکی از فضاهای سنتی معماری ایرانی است که به سه دری یا پنج دری نیز معروف است. این فضا در بهترین مکان یک خانه، در شمال اندرونی قرار می‌گرفته است. در معماری سنتی، معمولا یک حوض در مقابل فضای شاه نشین قرار داشت. حوض هم نمای جذابی ایجاد می‌کرده و هم خنکی مطبوعی را به فضا می بخشید.

در شاه نشین نورگیر مطلوبی از سمت جنوب فراهم می آمده است و این فضا دارای درب های شیشه ای و پنجره های بزرگی رو به ایوان و حیاط مرکزی بوده و بدین رو از آفتاب زمستانی دلچسبی برخوردار می شده است. علاوه بر آن، نقوش مختلف و جذاب شیشه های رنگی در برخورد با نور، طرح های زیبایی را درون فضا خلق می کرد.

 سقف شاه نشین حالت نیمه گنبدی دارد و دارای ارتفاعی بلندتر از سایر اتاق ها است. به همین جهت دارای فضای خنک تری در تابستان است و وسیع تر و دلبازتر به نظر می آید. پیش آمدگی پنجره ها باعث ایجاد فضای طاقچه مانندی در این فضا می شده است که دارای سقف نیمه گنبدی بوده و با تزیینات خاص، جایگاه ویژه‌ای برای بزرگ خاندان یا مهمان ویژه به شمار می آمده است.

تزیینات، نقش بسیار مهمی در اتاق های شاه نشین داشته و استفاده از گچبری ها، آینه کاری ها، نقاشی ها و شیشه های رنگی ومنقوش، بسیار متداول بوده است.

مفهوم شاه نشین در طراحی ویلا

امروزه مفهوم شاه نشین در طراحی ویلا نیز مطرح شده است. البته در بیشتر موارد فقط نامی از آن برده می شود و تعریف و طراحی دقیق آن به درستی صورت نمی گیرد. به طوری که فقط با اختصاص فضای نسبتا بزرگی در طبقه بالای ویلا با دید و منظر خوب، شاه نشین تعریف می شود. این امر به خصوص در ویلاهای مدرن به چشم می خورد.

ماهیت شاه نشین بیشتر منطبق بر طراحی ویلای کلاسیک است زیرا نوعی از طراحی سنتی به شمار می آید. وجود تزیینات داخلی نیز عامل دیگری در سازگاری این فضا با ویلای کلاسیک است. در ساخت ویلای کلاسیک می توان از فرمهای مشابه وتزیینات مختص شاه نشین های سنتی، به راحتی استفاده کرد، فقط کافیست که هماهنگی و تناسب لازم بین فرمها و طرح ها با یکدیگر و با دیگر قسمت های ویلا برقرار باشد. 

باید خاطر نشان کرد با رعایت اصول بنیادی طراحی شاه نشین می توان آن را در ویلاهای مدرن نیز اجرا کرد. البته این امر در طراحی ویلای مدرن کمی مشکل است. بدون استفاده از تزیینات و فرم‌های سنتی، باید مفاهیم فضاسازی آن را پیاده کرد چرا که ماهیت ویلای مدرن، سادگی و فضاهای عاری از تزیینات است. مهمترین آیتم طراحی شاه نشین وجود پنجره های بزرگ و پیش آمده رو به بهترین نور و دید و منظر است. در جوار این پنجره ها باید یک سکو تعریف شود. در ویلای مدرن فرم این پنجره ها تا حد امکان باید ساده و بدون جزییات باشد. سکوی ایجاد شده باید به اندازه کافی عریض باشد تا فضای نشیمن راحتی را به وجود آورد. همچنین می توان روی این سکو از گلدان ها یا اشیای زینتی نیز استفاده کرد. این فضا در واقع نقطه کانونی یک شاه نشین است.

در معماری سنتی، این فضا با تزیینات خاص، مخصوص نشستن بزرگ خاندان بوده ولی در ویلاهای مدرن امروزی، می تواند فضای دنجی مطالعه یا حتی قرار دادن میز کوچک غذاخوری برای لذت بردن از بهترین دید و منظر بیرونی، در حین صرف غذا باشد.

 ترفند دیگر طراحی شاه نشین در ویلا، مرتفع ساختن آن است. این افزایش ارتفاع علاوه بر ایجاد وسعت فضایی مطلوب، حسی از شکوه و طراحی لوکس را القا می کند.

نمای شاه نشین از بیرون ویلا به صورت یک بخش پیش آمده دیده می‌شود که بنا به میزان پیش آمدگی ممکن است به صورت کنسول اجرا شود یا دارای ستون های نگهدارنده باشد. برای تناسب بیشتر شاه نشین در ویلا با مفهوم سنتی آن، بهتر است آب نما یا استخری در راستای این فضا در طراحی محوطه اجرا شود که هردو تاکیدی بر یکدیگر باشند.

امروزه شاهد تعریف جدیدی از شاه نشین در ویلاها هستیم. به طوری که این فضا کاملا بسته نمی شود، به صورت یک بالکن بزرگ و مسقف و پیش آمده تعریف می‌شود و دارای ستون و یا دیوارهای محدود در پیرامونش است. البته این نوع شاه نشین از ماهیت اصلی آن بیشتر فاصله می‌گیرد.